جلوه وصال

بسم الله الرحمن الرحیم

جلوه وصال

مقدمه

اهل بیت(علیهم السلام) گنجوران دانش اند. رودها و جویبارهای دانش که مزرعه ی جان انسان را در چهارده قرن اخیر سیراب و شاداب ساخته است. از بلندای قامت آسمانی این کوه نور، سرچشمه می گیرد. امام عالمان و عارفان علی(علیهم السلام) فرمود: «ینحدر عنّی السیل و لا یرقی الی الطیر» آبادانی و شادابی دیار علم و آگاهی از تلالوء فروزنده ی دانش این خاندان است که پیامبر اعظم(ص) فرمود: «انا مدینه العلم و علی بابها».

دانش اهل بیت(ع) از جنس دریافتنی است نه آموختنی، علم حضوری است نه حصولی و این از آن جهت است که آنان حقیقت علم را با جان آسمانی خویش دریافته اند، حضرت علی(ع) در وصف عارفان (که خود آن حضرت مولای آنان است) فرمود: «هجم بهم العلم علی حقیقه البصیره و باشروا روح الیقین».

پیامبر اعظم سرسلسله ی این خاندان نور و روشنایی هر چند که خود درس ناخوانده و مکتب نرفته بود، اما پیام او دانش و رسالت او، تلاوت و خواندن، آموختن و فرا گرفتن و علم و آگاهی بود. رسالت او با «اقراء» آغاز شد و با دانش و بینش که جانهای شیفته را سرشار می کرد، تداوم یافت. «هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزیکهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه» او با رسالت خویش جانهای مرده را از مرداب روزمرگی و ضلالت ها تا باغستان بهشتی حیات و زندگی، رهنمون شد و انسان اسیر در کژ راهه ها و پرتگاه های تباهی را به شاهراه هدایت و صراط مستقیم فرا خواند و در تن مرده ی آدمیت روحی دوباره دمید: «اذا دعاکم لما یحییکم» و بار گران جهل و نادانی را از دوش آنان فرو نهاد «یضع عنهم اصرهم و الا غلال التی کانت علیهم».

و خاندان آن حضرت نیز که از چشمه ی حیات او سیراب بودند؛ همانند آن بزرگ، خورشید دانش و آگاهی را در گذرگاه اعصار فرا راه جویندگان دانش و بصیرت، تابان و فروزان نگه داشتند و با بهره مندی از انوارالهی او، مسیر پویندگان را روشن و جان جویندگان را تابناک و سرشار ساختند. و امروز در عصر جاهلیت مدرن نیز، آنچه غبارراه انسان کنمال جوی را فرو می نشاند و راه او را می تواند روشن کند بهره گیری و بازگشت به سرچشمه ی همان دانش و بصیرتی است،که پیامبر اعظم و خاندان پاک و مطهر او به آسمان هدیه کردند و شاید امروز بیش از هر روز و روزگاری، انسان به آنچه پیامبر رحمت و آگاهی برای بشریت به ارمغان آورد نیازمند و محتاج باشد.

بی تردید کاوش در سرچشمه های نور اهل بیت(ع) و بازخوانی سیره و آموزه های آن بزرگواران در روزگار ما – مانند همه ی روزگاران – خدمتی بزرگ به انسانیت است خدمتی که فراتر از آن، خدمتی متصور نیست و از این روی بر تمامی کسانی که دل آنان برای انسان می تپد فرض است که با ژرف اندیشی و ژرف کاوی در معارف اهل بیت(ع) گوهرهای ناب و آموزه های رهایی بخش این گنجینه ی عظیم و الهی را استخراج کنند و به بشر تشنه و جگر سوخته ی عصر حاضر ارائه نمایند.

برحسب وظیفه می دانیم در جوار بارگاه عالم آل محمد(ع) برای تمامی رهروان این راه و تمامی کسانی که در مسیر احیای امر اهل بیت(ع) و تعلیم و تعلم معارف و علوم این خاندان مطهر تلاش و کوشش می کنند بویژه اساتید بزرگوار و گرانمایه ای که در تألیف و تنظیم این مجموعه ی ارزشمند نقش داشته اند طلب سلامتی و بهروزی می کنیم و توفیق آنان را از درگاه حیّ علیم خواستاریم.

از زایران عزیز می خواهیم نعمت بی نظیر زیارت پاره ی تن رسول الله(ص) را با بهره گیری از اندیشه، کلام و سیره ی آن امام همام به فرصتی برای تأمین نیازهای معنوی و فکری خود تبدیل نمایند و با مطالعه ی آثار ارزشمندی مانند این مجموعه توشه های سعادت و کمال را برای دنیا و آخرت خود برگیرند و خدمتگزاران خود، در این آستان مقدس را نیز از دعا فراموش نکنند.

معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی

آستان قدس رضوی

پیشگفتار

نماز حضور در ضیافت معنوی و پر از رمز و راز الهی است. نماز سکوی پرواز به سوی حق و برترین وسیله تقرّب به خدا و نزدیک ترین حالات بنده نسبت به پروردگار جهانیان است. نماز ستون دین، محبوب ترین اعمال بندگن در محضر الهی، معراج مؤمنان، نور الهی، زینت اسلام و چراغ قلب مؤمنان است. نماز کوثری همیشه جاری برای شست و شو و طهارت روح، دژ محکم در برابر حملات شیطان است و انسان را از پلیدی ها، منکرات و گناهان باز می دارد، آتش گناهان را خاموش، غم ها و غصه ها را برطرف می سازد. نماز همچون سر برای پیکر زیبای دین است. موجب نازل شدن رحمت های بی کران الهی بر بندگان است. در دادگاه عدل الهی نخستین سؤال از نماز خواهد بود، اگر نماز بنده، پاکیزه و مقبول باشد اعمال دیگرش نیز مقبول خواهد بود. مواظبت بر نماز باعث نور و حجت و نجات از آتش می گردد. نور چشم پیامبر(ص) و وسیله ای برای زنده نگه داشتن یاد خداست. در انتظار نماز به سر بردن، گنجی از گنج های پر بهای بهشت است و به هنگام فرا رسیدن وقت نماز، درهای آسمان به روی بندگان باز می شود. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: نماز از آیین های دین است؛ در آن خشنودی پروردگار عزوجل و راه روشن پیامبر(ص) است و نمازگزار محبت فرشتگان را با خود دارد. نماز هدایت و ایمان، نور معرفت، برکت در روزی، آسایش تن، ناپسندی برای شیطان، پذیرش دعا، قبول اعمال را به ارمغان می آورد. نماز توشه  مؤمن از دنیا به سوی آخرت، شفیع میان او و فرشته ی مرگ، انس او در گور، فرش زیرش و پاسخ منکر و نکیر است. و نماز بنده هنگام محشر، تاجی بر سر اوست و نوری بر چهره اش، پوشش کالبدش، پرده ای میان او و آتش، حجتی میان او و پروردگار بزرگ و با عظمتش، نجات تنش از آتش، برگه ی عبور از صراط، کلیدی برای بهشت، مهریه حور العین و بهای بهشت است. بنده با نماز در فراز می آید، زیرا نماز تسبیح و تهلیل (لا اله الا الله گفتن) و سپاس و بزرگ داشت و مدح و تنزیه و سخن گفتن (با خدا) و دعاست.[1] (برای نمازگزار) سه ویژگی است: رحمت الهی، او را از کف پایش تا کرانه آسمان در بر می گیرد و فرشتگان از روی سرش تا کرانه های آسمان گرداگرد او را می گیرند و فریاد کننده ای ندا در می دهد: اگر مناجات کننده می دانست با که مناجات می کند، باز نمی گشت.[2]

ترک نماز خدا را خشمگین[3] و اعمال را تباه می سازد.[4] کسانی که به عمد نماز را ترک کنند، از دین بهره ای ندارند[5] و آنان را سبک بشمارند، شیطان بر آنان چیره می شود و به گناهان بزرگ گرفتارشان می سازد.

و ما دراین اثر چگونگی حضور در این ضیافت با شکوه را در تابلوی زیبای سیره و کلام عالم آل محمد امام رئوف حضرت رضا(ع) به نمایش گذاشته ایم و ارادتمندان به آن حضرت را به تماشای این تابلوی زیبا دعوت می کنیم.

گفتار اول:

اهتمام به نماز در سیره و کلام امام رضا(ع)

فرصت وصال و نیایش و خلوت با محبوب برای محب و عاشق، بسیار مغتنم و لذّت بخش است و نماز یکی از این فرصت های طلایی برای وصال و نیایش با محبوب حقیقی و مطلق هستی است. لذا عاشقان دلباخته ی الهی به خلوت و نیایش با محبوب اهتمام می ورزند و از لحظه لحظه های زندگی برای خلوت و نیایش با محبوب و کسب رضایت الهی و انجام وظیفه بهره می برند، اما نیایشگران و نمازگزاران، هشتمین اختر تابناک هدایت، الگوی کاملی در بهره برداری از فرصت ها برای نیایش با محبوب حقیقی و مطلق هستی است.

رجاء ابن ابی ضحاک که مدتی محافظ و مواظب حضرت رضا – علیه السلام – بود و در طول سفر از مدینه تا مرو در رکاب حضرت بود، گزارش مفصلی از برنامه ی عبادی و نمازهای آن عاشق دلباخته ی الهی ارائه داده است.

رجاء ابن ضحاک می گوید:

«به خدا سوگند، من مردی با تقواتر از او ندیدم، کسی را ندیدم که در تمام اوقاتش بیشتر از او به یاد خدا باشد و خوفش از خدا از او شدید تر باشد، همین که فجر طلوع می کرد، نماز صبح را می خواند پس از آن مشغول دعا (تسبیح، تحمید، تکبیر، تهلیل ...) بود تا طلوع آفتاب، پس از طلوع آفتاب سجده ی طولانی می کرد، پس از آن مشغول حدیث و موعظه مردم می شد تا نزدیک ظهر؛ نزدیک ظهر تجدید وضو کرده و به مصلایش می رفت، پس از اذان ابتدا هشت رکعت نافله ی ظهر می خواند، سپس اذان و اقامه می گفت و مشغول نماز ظهر می شد.

بعد از نماز ظهر مشغو دعا می شد و در پایان سر به سجده می گذاشت و صد مرتبه «شکر الله» می گفت. پس از آن نافله عصر می خواند و اذان و اقامه می گفت و نماز عصر می خواند. سپس مدت مدیدی تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل می گفت و در پایان سر به سجده می گذاشت و صد مرتبه «حمد الله» می گف. وقتی مغرب فرا می رسید، وضو می گرفت و اذان و اقامه  می گفت و نماز مغرب می خواند. بعد از نماز مدتی دعا می کرد، سپس چهار رکعت نافله ی مغرب می خواند. به هنگام نماز عشاء، نماز و نافله اش را می خواند و به بستر می رفت. یک ثلث از شب گذشته از بستر بلند می شد، در حالی که زبانش به تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل و استغفار گویا بود. مسواک می زد، وضو می ساخت و به نماز شب مشغول می شد، در هر رکعت حمد یک بار و «قل هو الله احد» را سی مرتبه می خواند. بعد از آن نماز جعفر طیار را می خواند، وقتی فجر قرار می رسید نماز نافله فجر را خوانده پس از آن نماز صبح را می خواند...»[6]

امام نیایشگران و نمازگزاران، هشتمین اخترتابناک هدایت درباره اهمیت نماز فرمود: «بدان که افضل واجبات بعد از معرفت خدای – عزوجل – نماز پنج گانه است.»[7] به وقت قیامت بنده را به دادگاه الهی طلب می کنند و اولین چیزی که از او می پرسند، درباره نماز است؛ پس اگر نماز را تمام و جامع و کامل ارائه داد، اهل نجات است و گرنه با خشم به دوزخ انداخته می شود.»[8]

«نماز مطالبه وصال و تقرّب بنده به سوی خداوند است»[9] اباصلت هروی گوید: به «سرخس» مسافرت کردم و در آن جا در جلو زندان امام رضا(ع) رفتم تا اجازه بگیرم و به حضور آن حضرت برسم و احوال پرسی کنم. زندان بان ها به من اجازه ندادند و گفتند: «هیچ راهی نیست» گفتم: چرا؟

گفتند: زیرا امام رضا(ع) در بسیاری از اوقات شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند و فقط ساعتی در اول روز و قبل از ظهر و هنگام غروب در محل نمازش می نشیند و با خدا مناجات می کند. گفتم: در همین موقع برای من اجازه بگیرید، اجازه گرفتند، خدمت آن حضرت رسیدم، دیدم در محراب خود نشسته و در اندیشه است...[10]

در زیارت نامه آن حضرت می خوانیم:

«اشهد انک قد اقمت الصلوه و آتیت الزکاه و أمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و عبدت الله حتی أتاک الیقین.»[11]

«گواهی می دهم که تو نماز را اقامه کرده، زکات داده ای، امر به معروف و نهی از منکر کردی، و خدا را عبادت نمودی تا به مقام یقین رسیدی.»

کیفر سستی در نماز

امام رضا(ع) فرموده است:

«تا وقتی که مؤمن نمازهای پنجگانه خود را به موقع و با شرایط به جا آورد، شیطان پیوسته از او ترسان و هراسان است، ولی هرگاه نماز خود را ضایع کند، شیطان بر او غالبمی شود، و او را وارد گناهان بزرگ می نماید».[12]

امام رضا(ع) از پدرانش و از رسول خدا(ص) روایت کرده است که فرمود:

«نمازهای خود را ضایع نکنید، زیرا هر که نماز را ضایع کند با «قارون» و «هامون» محشور می گردد... پس وای بر کسی که بر نمازهای واجب[13] خود و انجام سنت پیامبر(ص) مراقبت ننماید».

امام رضا(ع) فرمود:

«بپرهیزید ازاین که در نماز سستی و تنبلی کنید یا در حق آن کوتاهی نمائید، یا حد و حدودش را ضایع کنید، یا رکوع و سجده ی نماز را آن چنان از روی شتاب به جا آورید که گویی همچون خروس منقار می زنید، یا این که نماز را سبک بشمارید، یا این که به جای نماز به امور دنیایی سرگرم شوید، یا نماز را در وقت خود به جا نیاورید.»

رسول خدا(ص) فرمود:

«هر که نمازش را سبک بشمارد، با من پیوند و وابستگی معنوی[14] ندارد. سوگند به خدا، بر حوض کوثر در جوارمن وارد نخواهد شد».

امام رضا(ع) فرمود:

«هرگاه روز قیامت فرا رسد، بنده را می خوانند؛ پس اولین موضوعی که از او سؤال می شود، نماز است. اگر حدود و شرایط نماز را به طول کامل به جا آورده باشد، نجات می یابد؛ اگر نمازش را با شرایط و آداب صحت یا قبولی آن به جا نیاورده باشد، او را به آتش می افکنند».

«به درستی که نماز بهترین عبادت خداست. نماز بهترین صورتی است که خدا خلق رده است. پس کی که نماز کامل ادا کند، در حقیقت حق واجبش را ادا کرده است و هر کس که نماز را سبک بشمارد، به صورتش زده می شود (به او برگردانده می شود».[15]

اهتمام به نماز اول وقت

در خانه ی محبوب، اگر چه همیشه به روی بندگان و محبّانش باز است اما محبوب مهعربان هستی اوقاتی از شبانه روز را برای نیایش و خلوت بندگانش اختصاص داده و از بندگانش برای حضور در ضیافت با شکوه نیایش دعوت رسمی به عمل آورده است. در این اوقات درهای بی کران رحمتش را به روی بندگانش باز کرده و نیایش و نماز را برترین وسیله ی تقرب بندگانش قرار اده است. عاشقان کوی دوست و سالکان طریق کمال در انتظار رسیدن آن اوقات نورنی لحظه شماری می کنند و به هنگام فرا رسیدن آن اوقات شریف، لبیک به دعوت محبوب را بر هر کاری مقدم می دارند، اهتمام به نماز اول وقت در سیره ی امام سالکانکوی دوست، جلوه ی چشم گیری دارد، پیروان آن حضرت سیره امام خویش را نصب العین قرار می دهند و به پیروی از امامشان فرصت نماز اول  وقت را هرگز از دست نمی دهند. اینک چند نمونه از سیره ی آن حضرت در توجه و اهتمام به نماز اولوقت را با هم مرور می کنیم.

ابراهیم بن موسی فزاز گوید:

«روزی در خراسان در مسجد، در خدمت امام رضا(ع) بودم، بر چیزی که از آن حضرت می خواستم، اصرار کردم. در این هنگام امام برای پیشواز یکی از جماعت طالبین بیرون رفت. در راه وقت نماز شده، و امام به جانب ساختمانی که در آنجا بود، روی آورد و در زیر صخره ای که در نزدیکی آن ساختمان بود، فرود آمد.  تنها من در خدمت حضرت بودم، حضرت فرمود: اذان بگو. عرض کردم: منتظر باشید تا اصحاب به ما بپیوندند. امام فرمود: «غفر الله لک! لا نوخّرون صلواه عن اول وقتها الی آخر وقتها من غیر علّه: علیک ابداً باول الوقت» خداوند، تو را بیامرزد! هرگز نماز را از اوّل وقت آن، بدون علت به تأخیر می اندازیم، همواره مراقب اول وقت باش.» پس اذان گفتم و نماز خواندیم. پس از نماز، دوباره آن را که از حضرت خواستم، یادآور شدم. در آن هنگام امام با تازیانه ای خاک ها را کمی کنار زد، ناگاه از زیر خاک ها سکه ای از طلای ناب پدیدار گشت، امام(ع) آن را برداشت و فرمود: این سکه طلا را بگیر، خداوند برای تو در آن برکت قرار دهد و از آن سود ببری و آنچه را دیدی پنهان کن.»

ابراهیم گوید:

«خداوند برای من از آن سکه برکت فراوان قرار داد، آن چنان که در خراسان لوازم زیادی خریدم که قیمت آنها به هفتاد هزار دینار طلا می رسید و من از همه همگنان خود توانگر و ثروتمندتر شدم.»[16]

رویداد دیگری در زندگی آن امام بزرگ به ثبت رسیده است که اهمیت بسیار بالا و حیاتی نماز اول وقت را روشن می سازد.

در آن روزها که مأمون جلسۀ گفت و گو مناظره تشکیل داده بود و امام(ع) را با عالمان بزرگ ادیان و مذاهب و مکاتب فلسفی به بحث واداشته بود و امام با عالمان مسیحی و متکلمان و فلسفه دانان به گفت و گو می پرداخت، در یکی از این مناظرات، عمران صابی که از عالمان بزرگ و متکلمان مشهور آن زمان بود، چنین گفت:

«ای عالم و دانای مردم! اگر چنین نبود که تو همگان را به پرسش و سؤال فرا خواندی، من هرگز از تو پرسشی نمی کردم من به کوفه و بصره و شام و جزیره العرب رفته ام و با متکلمان و سخنوران و دانایان زمانه دیدار داشته ام و هنوز کسی را ندیده ام که به سؤالاتم پاسخ قانع کننده بدهد، حال اجازه می دهی که از تو سؤال کنم؟»

حضرت فرمود:

«اگر در این جماعت کسی عمران صابی باشد، تو هستی؟»

عرض کرد: «آری، من عمران صابی ام».

حضرت فرمود: «بپرس ای عمران، ولی با انصاف باش و از سخن سست و بی دلیل و ناحق دوری جوی.»

گفت: ای سید و آقای من! به خدا سوگند، چیزی جز آن نخواهم که برای من امری را ثابت کنی و من به آن بگروم و از آن در نگذرم.»

آن گاه عمران صابی سؤالاتش را پرسید و امام رضا(ع) به تمامی آنان پاسخ فرمود:[17]  در میانه­ی گفتمان امام با عمران صابی، وقت نماز فرا رسید، امام رو به مأمون کرد و فرمود: «هنگام نماز است».

عمران عرض کرد: «سرور من، بحث مرا قطع مکن، چرا که دل من آماده پذیرش سخنانت شده است».

حضرت فرمود: «نماز می گذاریم و به گفت و گو باز می گردیم.»

پس امام و مأموران از جای برخاستند. نماز که به پایان رسید، امام به مجلس بازگشت و عمران صابی را فرا خواند و فرمود: «بپرس، ای عمران!» و باز همچنان عمران پرسش هایش را مطرح می کرد و امام پاسخ می داد و پس از پاسخ می فرمود (پاسخ سؤالت را) دریافتی؟ او پاسخ می گفت:«آری ای مولای من! خوب فهمیدم. در پایان گفت و گو که به طول انجامید، عمران صابی به راه راست هدایت شد و شهادتین گفت و رو به قبله به سجده افتاد و اسلام آورد[18] و ...

حضرت امام رضا(ع) در تفسیر آیه شریفه: «و الذین هم علی صلاتهم یحافظون»[19]؛ «مؤمنان کسانی هستند که بر نماز هایشان محافظت می کنند» فرموده است: «مراد خداوند متعال مواظبت بر اوقات نماز است».

همچنین فرمودند:

«اوقات نماز را محافظت کنید (سعی کنید نماز را در اوقات مخصوص آن به جا آورید) زیرا هیچ بنده ای از آفت حوادث در امان نیست. کسی که وقت واجب نماز او فرا رسد، و از روی عمد کوتاهی کند (در وقت خود به جای نیاورد) خطا کار است».[20]

خداوند در قرآن این گروه را مذمت کرده و فرموده است:

«فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون»[21]

«وای بر آن دسته از نمازگزارانی که از نماز خود غافل اند».

و نیز فرمود:

«مراد از ساهون در این آیه آن هایی هستند که غافل از اوقات نمازهای واجب خود هستند.»[22]

روشن است که شیطان همواره در کمین انسان نشسته است و از هر فرصتی استفاده می کند تا با نیرنگ ها و وسوسه های خود، آدمی را از مسیر درست و از رسیدن به کمال و تعالی باز دارد و او را با خود همراه سازد. شیطان بیشتر

---

[1] - حصال، ص 522.

[2] - ثواب الاعمال، ص 57.

[3] - پیامبر اکرم(ص) فرمود: من ترک صلاه لقی الله و هو علیه غضیان. المعجم الکبیر، ج 11، ص 234.

[4] - پیامبر اکرم(ص) فرمود: من ترک الصلاه معتمداً أحبط الله عمله. مسند ابن حنبل، ج 9، ص 12.

[5] - پیامبر اکرم(ص) فرمود: من ترک الصلاه متعمداً فقد کفر جهاراً. عوالی اللالی، ج 2، ص 224.

[6] - بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 49، ص 91 تا 95.

[7] -  «اعلم انّ افضل الفرائض بعد  معرفه الله – عزوجل – الصّلاه الخمس» مستدرک الوسائل، ج 1، ص 175.

[8] - «اذا کان یوم القیامه یدعی بالعبد فاوّل شیء سئل عنه الصلاه فاذا جاء بها تامّه و الازخ فی النّار» وسائل الشیعه، ج 3، ص 19؛  المحجه البیضاء، ج 1، ص 339.

[9] - «الصّلاه طلب الوصال الی الله من العبد» بحارالانوار، ج 83، ص 264.

[10] - بحارالانوار، ج 12، ص 159؛ داستانها و حکایتهای نماز، ص 31.

[11] - مفاتیح الجنان، ص 914.

[12] - وسائل الشیعه، ج 3،  ص 81.

[13] - عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2،  ص 31؛ مسند الامام الرضا(ع)،  ج 2، ص 156.

[14] - مستدرک الوسیله، ج 3، ص 25، ح 2925-4.

[15] - جامع احادیث الشیعه، ج 4، ص 5.

[16] - عیون اخبار الرضا(ع)، ص 154؛ بحارالانوار، ج 10، ص 299؛ منتهی الامال، ج 3، ص 1701.

[17] - آوردن تمامی این پرسش ها و پاسخ ها از فراخور این نوشته بیرون است؛ به کتاب مناظرات امام رضا(ع) رجوع کنید.

[18] - عیون اخبار الرضا(ع)، ص 154؛ بحار الانوار، ج 10، ص 299؛ منتهی الامال، ج 3، ص 1701.

[19] - سوره مؤمنون (33)، آیه 9.

[20] - مستدرک الوسائل، ج 3، ص 96، ح 3107.

[21] - سوره ماعون (107)، آیه 5-4.

[22] - بحارالانوار، ج 80، ص 20.